"امانوئل والرشتاین" نظریه پرداز معروف روابط بین‌الملل درگذشت

وی استاد دانشگاه ییل آمریکا بود. 

به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران نظریه او بهتر از دو دیدگاه نوسازی و وابستگی می‌تواند توسعه اقتصادی، نیمه توسعه‌ یافتگی در کشورهای نیمه پیرامونی و پیرامونی را در ساختار اقتصاد جهانی سرمایه‌ داری توضیح دهد.

والرشتاین نقش مهمی برای دولت‌ها قائل نبود و مبارزه طبقاتی را در اندیشه هایش نادیده می‌گرفت. به اعتقاد وی یک جهان هرگز نمی تواند استوار بر برابری‌ طلبی باشد و تنها می‌ توان جهانی را سازماندهی کرد که به سمت برابری‌ طلبی حرکت کند.

سمينار بررسي آراي والرشتاين در دانشگاه شيراز به صورت کاملا ایستاده با وجود سن زیاد

با وجود تاثیرگذاری غیرقابل انکاری که نظریات والرشتاین بویژه در حوزه جهان سوم و توسعه برجای گذاشت، اما نظریات وی منتقدان سرسختی نیز به همراه دارد. عمده منتقدان والرشتاین نه تنها از میان نئولیبرال‌ها و محافظه‌کاران است، بلکه حتی برخی تاریخدانان نیز بخش‌هایی از ادعاهای تاریخی والرشتاین را زیر سوال برده و برخی دیگر نیز معتقدند که والرشتاین ابعاد فرهنگی نظام جهانی مدرن را در نظریات خود نادیده گرفته است.

در عین حال بسیاری امروزه معتقدند که جنبش جهانی ضد سرمایه داری و اعتراضات صورت گرفته در برخی کشورهای غربی نیز به میزان قابل توجهی متاثر از نظریات والرشتاین است و تاثیر نظریات او بر این اعتراضات بسیار تعیین کننده است.

والرشتاین در طول زندگی حرفه‌ای خود عناوین و جوایز پژوهشی متعددی را کسب کرد و در سال ۲۰۱۴ نیز جایزه جهانی بهترین پژوهش انجمن بین‌المللی جامعه شناسی به او تعلق گرفت.

او از سن 31 سالگی با انتشار کتاب «آفریقا: سیاست استقلال» به تدریج به عنوان اندیشمندی توانا در عرصه علوم اجتماعی مطرح شد و سرانجام به خاطر انتشار اولین جلد از پژوهش بزرگ اش درباره «نظام نوین جهانی» با عنوان فرعی «کشاورزی تجاری و ریشه های اقتصاد جهانی اروپایی در قرن شانزدهم» پایگاه خود را به عنوان نظریه پردازی در تراز جهانی تثبیت کرد.

او با تالیف این اثر توانست در سال 1975 جایزه معتبر انجمن جامعه شناسی آمریکا موسوم به «جایزه سوروکین» را دریافت کند.

پژوهش گسترده والرشتاین درباره نظام نوین جهانی، به مثابه بازتفسیری نوآورانه از ظهور و توسعه جهان مدرن از قرن شانزدهم تا قرن بیستم، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و اثر گذارترین کارهای علوم اجتماعی معاصر توصیف شده است.

به نظر بسیاری از صاحبنظران برجسته مطالعات توسعه، نظریه نظام جهانی بهتر از دو دیدگاه نوسازی و وابستگی می تواند توسعه اقتصادی کشورهای مرکز و وضعیت نیمه توسعه یافتگی یا توسعه نیافتگی در کشورهای نیمه پیرامونی و پیرامونی را در ساختار اقتصاد جهانیِ سرمایه ­داری توضیح دهد.

این مکتب ظهور و زوال ابرقدرت‌ها و قدرت‌ها در دوران مدرن از هلند تا انگلستان و آمریکا و همچنین پیدایش اخیر قدرت جهانی چین و ظهور کشورهای نوصنعتی در برخی از مناطق جهان همچون شرق آسیا و آمریکای لاتین را در درون این چارچوب توضیح می دهد.

به نظر او در نظام نوین جهانی، هژمونی اقتصادی اهمیت بیشتری از هژمونیِ سیاسی و نظامی دارد و تسلط قدرت‌های جهانی کنونی را باید بر اساس ظرفیت‌ها و راهبردهای اقتصادی آنان توضیح داد.

والرشتاین برخلاف مکتب وابستگی نه جهانی دو قطبی بلکه جهانی سه قطبی و فراتر از آن جهانی متکثر را ترسیم می‌کند که در آن هیچ قدرتی هژمونی نهایی را ندارد. در این جهان متغیر نقشه جغرافیای سیاسی کشورها در حال دگرگونی است و امکان جا به جایی قدرت ها و تحرک صعودی و نزولی کشورها وجود دارد.

این وضعیت چند لایه، متغیر و سیال و جریان انتقال سرمایه در بین مناطق گوناگون، نظام سرمایه داری جهانی را از تهدیدات دو قطبی شدن و فروپاشی‌های سریع و ناگهانی باز می دارد.

نظریه وابستگی جریان سرمایه یا انتقال ارزش افزوده را جریانی صرفا یکسویه و از کشورهای پیرامونی به سوی کشورهای مرکز می‌داند ولی در نظریه والرشتاین امکان انتقال سرمایه به عنوان جریانی دو سویه نیز وجود دارد.

بدین ترتیب این انتقال یا جا به جایی‌های سرمایه که بر اساس منطق سرمایه داری جهانی و فراتر از مرزهای ملی صورت می گیرد و می تواند آرایش و صورت بندی وضعیت توسعه در بین کشورهای گوناگون را دگرگون کند.

والرشتاین در آستانه هشتاد و چهار سالگی همچنان تحولات جهانی را دنبال و دیدگاه‌های خود را منتشر می کند.

او در سال 2011 چهارمین جلد اثر سترگ خود دربارۀ نظام نوین جهانی را با عنوان «نظام نوین جهانی : لیبرالیسم مرکز گرای پیروز1914- 1789» منتشر کرد.

او در این مجلد تکوین، تعارض و وضعیت هژمونیک گرایش‌های سیاسی از انقلاب فرانسه تا آغاز جنگ جهانی اول را در زمینه نظام جهانیِ سرمایه داری بررسی می‌کند.

در آغاز این دوره سرنوشت ساز، انقلاب فرانسه به حاکمیت مردم مشروعیت بخشید و در واکنش به این دگرگونی فرهنگی جهانی، سه ایدئولوژی بزرگ کانسرواتیسم، لیبرالیسم و رادیکالیسم ظهور کردند و سرانجام سرمایه‌داری پس از دوران آشوبناک انقلابی، نظم نسبی را در جهان پدید آورد و لیبرالیسم به مثابه ایدئولوژی مسلط به پیروزی رسید.

والرشتاین علاوه بر نیم قرن مطالعات گسترده و برنامه پژوهشی بلند مدت خود، در مقالات پژوهشی و همچنین یادداشت‌ها و تفاسیر سیاسی خود به تحلیل علمی و اظهار نظر پیرامون مسایل جاری جهان کنونی می پردازد.

***بررسی وقایع انتخابات 1388 ایران تا اعتراضات اخیر در اوکراین

او در سال‌های اخیر در نوشته های کوتاه خود در سایت شخصی اش رخدادهای اجتماعی و سیاسی از انتخابات ایران در سال 1388 تا تحولات خاورمیانه، از بحران سوریه که آن را لاینحل توصیف می کند تا اعتراضات اخیر در اوکراین را به گونه ای تحلیلی مورد بررسی قرار داده است.

او در یکی از یادداشت های اخیرش با عنوان ­«نرمش قهرمانانه: ایران و ایالات متحده» به بررسی چشم انداز تحولات احتمالی در رابطه ایران و آمریکا می پردازد.

بدین ترتیب والرشتاین علاوه بر انجام مطالعات تاریخی و تمدنی با گستره وسیع، نسبت به مسائل و رخدادهای سیاست معاصر نیز با رویکردی راهبردی واکنش نشان می دهد.

***انجمن شناسی و دعوت از والراشتاین

انجمن جامعه شناسی ایران از میزبانی این شخصیت برجسته علمی بسیار خرسند و امیدوار است حضور او در ایران فرصتی برای تجدید دیدار با آراء او در بین اساتید، پژوهشگران و دانشجویان رشته های گوناگون علوم اجتماعی باشد.

والرشتاین نظریه پردازی است که از وحدت دانش اجتماعی برای درک درست شرایط زندگی انسانی در نظام جهانی معاصر دفاع می کند و تخصص گرایی افراطی و جدائی دانش های تاریخ، جامعه شناسی، علوم سیاسی و علوم اقتصادی و... از همدیگر را عامل اصلی نارسایی های تبیینی و مداخلات راهبردی برای بهبود وضعیت کشورهای پیرامونی می داند.

والرشتاین قرار است در ایران سه سخنرانی علمی در خصوص آراء و اندیشه های خود ارائه دهد.

صرفنظر از انتقادات احتمالی به مواضع نظری و ایدئولوژیک والرشتاین، او به سنت بزرگ علم اجتماعی تعلق دارد که آن را در رویه و رسالت بنیانگذاران کلاسیک جامعه شناسی یعنی مارکس، دورکیم، وبر و زیمل می توان یافت.

علم اجتماعی در این سنت تاریخی و معرفتی خود به دنبال یافتن رابطه تعاملی و دیالکتیکی بین شرایط فرهنگی زندگی روزمره و ساختارهای اجتماعی و تاریخی، سطوح ذهنی و عینی، فردی و جمعی، ساختی و کنشی است.

این سنت بزرگ هر چند دعواهای و نزاع های بزرگی را نیز در عرصه نظری به بار آورده است و عرصه معرفتی علم اجتماعی را به میدانی دارای پراکندگی، ناسازگاری و تکثر نظری تبدیل کرده است ولی خویشاوندی شناختی در این سنت را حتی در حد شباهت های خانوادگی مورد نظر ویتگنشتاین نمی توان نادیده گرفت.

***برخی نظریه های والرشتاین از دیدگاه قانعی‌راد

رئیس انجمن جامعه شناسی ایران نیز به همین مناسبت در گفت‌و‌گو با  ایرنا گفت: عمده ترین نظریه های والرشتاین در خصوص توسعه نظریه نوسازی است و معتقد می باشد که کشورهای مختلف که در وضعیت عدم توسعه و پیشرفت قرار دارند، می توانند با سرمایه گذاری، داشتن امکانات بهداشتی، صنعتی شدن و شهرنشینی به توسعه برسند.

ˈمحمد امین قانعی‌رادˈهمچنین در خصوص نظریه وابستگی این استاد بزرگ جامعه شناسی افزود: در این نظریه جهان به دو قطب تبدیل شده، در یک طرف کشورهای توسعه یافته و طرف دیگر نیز کشورهای توسعه نیافته قرار دارند.

وی گفت: در این راستا ارزش اضافه از کشورهای حاشیه به مرکز منتقل می شود و مرکز توسعه پیدا می کرد و اما حاشیه در وضعیت توسعه نیافتگی قرار می گرفت.

وی اضافه کرد: والرشتاین نظریه سوم خودش را نظریه نظام نوین جهانی مطرح کرده و به جای نظریه نوسازی و در مقابل وضعیت دو قطبی که کشورهای حاشیه همیشه حاشیه بودند و مرکز توسعه یافته می شد، نظام جهانی را به سه لایه هسته، نیمه پیرامونی و کشورهای پیرامونی تعبیر کرد.

قانعی‌راد با اشاره به اینکه در این صورت امکان تحول نزولی یا صعودی کشورها در بین این سه لایه وجود داشت، گفت: در هر لایه یک وضعیت متکسری وجود دارد به این معنا که یک کشور پیرامونی می توانست نیمه پیرامونی باشد و یک کشور نیمه پیرامونی نیز می توانست وارد هسته شود.

***منطق نظام سرمایه داری، منطق سرمایه داری اقتصادی است نه سیاسی و نظامی

رییس انجمن جامعه شناسی ایران گفت: در نظام سرمایه داری از نظر والرشتاین نیز منطق سیاسی و نظامی نیست بلکه منطق سرمایه داری اقتصادی است.

وی تصریح کرد: کشورهایی مثل هند در دوره ای که انگلستان دارای هژمونی است امروز دارد به یک قطب و نظام سرمایه داری تبدیل می شود و کشورهای چین، برزیل، سنگاپور و ترکیه نیز در این رده سرمایه داری قرار دارند.

قانعی‌راد با اشاره به اینکه جهان ما یک جهان سیال، پویا و در حال دگرگونی است، گفت: برخی کشورها در این جهان، با راهبردها خودشان را تغییر می دهند و برحسب فرصت های ساختاری توسط نظام جهان سرمایه داری برای جهش در فرایند توسعه در حال حرکت هستند.

رییس انجمن جامعه شناسی ایران گفت: امانوئل والرشتاین معتقد است نظام سرمایه داری به خاطر ناکامی نه بلکه به دلیل موفقیت هایش از بین می رود و لازمه توسعه، توجه به فرصت های اجتماعی است.

وی تاکید کرد: اکنون آلمان اقتصاد اول اروپا و چین اقتصاد اول یا دوم دنیا است.

قانعی‌راد با بیان اینکه والرشتاین دارای یک مکتب است، اضافه کرد: وی با ارائه اندیشه ها و نظریاتش، در عرصه سیاست گذاری و مطالعات توسعه تاثیرگذار بوده است.

وی معتقد است کشورها بر اساس فرصت های ساختاری، تغییر موضع می دهند و امکان گریز از این نظام جهانی وجود ندارد و در حقیقت ساختارها وضع تحول را مشخص می کنند.

قانعی‌راد با بیان این که این استاد جامعه شناسی کشورهایی مانند چین را جزئی از نظام سرمایه داری می داند، تاکید کرد: به اعتقاد وی نظام جهانی ضد نظام را در درون خودش نیاز و ایجاد می کند و آن را بخش اجتناب ناپذیری از وجودش می داند.

وی یادآور شد: بر اساس مکتب و نظریه های والرشتاین، دوران سلطه آمریکا از سال 1945 آغاز شد و تا فروپاشی شوروی ادامه داشت و از آن زمان به بعد این کشور هژمونی جهانی خود را از دست داد.

قانعی‌راد با تاکید بر این که به اعتقاد وی نظام واحد سرمایه گذاری وجود ندارد، افزود: والرشتاین می گوید آن چیزی که نظام سرمایه داری اجتماعی را می سازد، منطق سیاسی و دفاعی نیست بلکه منطق اقتصادی است. همانطور که کشورهایی مانند چین به قطب های نظام سرمایه داری تبدیل می شوند.

قانعی راد گفت: والرشتاین یک پروژه پژوهشی 50 ساله تحت عنوان نظریه نظام نوین جهانی را دنبال می کرده است.

 اندیشه توسعه ای والرشتاین تحت تأثیر چند متفکر اجتماعی بنیادی و رویکرد نظری توسعه ای شکل گرفته است؛ کارل مارکس، فروید، شومپیتر و کارل پولانی مهم‌ترین این نظریه پردازان هستند. در ادامه بعد از صحبت درباره معرفت شناسی و هستی شناسی والرشتاین، درباره پیش فرض‌های او صحبت شد. اولین ایده و پیش فرضِ والرشتاین «کل گرایی» است. دیگر این که «نظامِ جهانی» تنها واحد تحلیل است. پیش فرض دیگر والرشتاین مرتبط با دیدگاهِ وی در مورد سرمایه داری است. والرشتاین معتقد است که سرمایه داری را باید به مثابه نظام تاریخی و واقعیتی منحصربه‌فرد عینی در نظر بگیریم که یک کل یکپارچه است. والرشتاین روش تحلیلی متمایزی را ارائه داده است و بر مبنای آن نظام جهانی و تحولات آن را تبیین می کند. جامعه شناسی تاریخی یکی از بنیادهای روش شناختی والرشتاین است. در این زمینه، والرشتاین تحت تاثیر مکتب آنال است. خاصیت روش شناسی تاریخی والرشتاین تاکید بر دوره های طولانی-مدت است. این ایده روش شناختی در برابر روش شناختی ای قرار می گیرد که نه فرآیندهای تاریخی، بلکه رویدادها را بررسی می کند. والرشتاین بر فرآیندهای تاریخی به جای رویدادها تاکید دارد و مناطق جغرافیایی را در روش شناسی تاریخی دارای اهمیت می داند. در اندیشه توسعه ای والرشتاین، نظامِ جهانی که ماهیتی تاریخی و کل گرا دارد، اهمیتی بنیادی دارد و واحدِ تحلیل نهایی است. به نظر والرشتاین، نظام جهانی تاکنون سه مرحله را پشت سر گذاشته است. دوره نخست (۱۸۱۵ – ۱۴۵۰) دوره ای است که در آن دولت های اروپای غربی شکل گرفتند و با یکدیگر وارد مناسباتی شدند، مرحله دوم در قرن نوزدهم شکل می گیرد و طی آن دولت گرایی دوره قبل جای خود را به ملی گرایی می دهد و این ملی گرایی است که عامل پیوند ایدئولوژیک درون دولت ها است. در سومین دوره یعنی بعد از سال های ۱۹۱۷ – ۱۹۱۴ است که جنبش های ملی و اجتماعی در درون جنبش های ضدنظام ترکیب می شوند و نیروهای محافظه کار نیز از آن ها برای تحکیم وضع موجود استفاده می کنند.

والرشتاین بحث خود را با چند نقد جدی از دوگانگیِ مرکز/پیرامون در مکتب وابستگی، مارکسیسم، واحدهای تحلیل مطالعات اجتماعی و… پیش می‌برد و این ایده را طرح می کند که تنها «نظام جهانی» می تواند به عنوان واحد تحلیل قابل‌طرح باشد. در ادامه این جلسه درباره جوامع مرکز، پیرامون و نیمه پیرامون از دیدگاه والرشتاین گفتگو شد. از دیدگاه والرشتاین انتقال و گذارِ موقعیتی جوامع پیرامونی به جوامع نیمه پیرامونی به عنوان یک استراتژیِ دستیابی به توسعه است. او معتقد است که در این زمینه چند استراتژی اساسی وجود دارد. اغتنام فرصت اولین راهبرد است. دیگر، دعوت از شرکت های چندملیتی و اقتصادی برای سرمایه گذاری در جوامع و کشورهای پیرامونی است؛ و راهبرد سوم، توسعه از طریقِ اعتماد به نفس جوامع پیرامونی است. این راهبرد با در پیش گرفتن یک سیاستِ توسعه ای منسجم و یکپارچه که به استقلال اقتصادی بینجامد، ممکن است تحقق پیدا کند.